In de krant moet met een lantaarntje worden gezocht naar het Rijnlands model

De vele uiteenlopende problemen die elke dag weer de kranten vullen zijn nergens zo overtuigend verklaard als door historicus en bedrijfskundige Marjolein Quené in voorbij de managementmaatschappij (2018). Daarin voorspelt Quené dat als een historicus over een paar eeuwen terugkijkt op onze tijd, de dominantie van het management zal opvallen. De invloed daarvan op werk, democratie en vrijheid is groot, zo analyseert ze.

Over auteur: Martin Lambregts is officier van justitie bij het functioneel parket, een landelijk onderdeel van het openbaar ministerie gespecialiseerd in fraudezaken, en gastcolumnist van de Volkskrant. Columnisten hebben de vrijheid hun mening te geven en hoeven zich niet te houden aan de journalistieke regels voor objectiviteit.

Die analyse begint in 1926 bij James McKinsey, accountant en stichter van het gelijknamige internationale advieskantoor. McKinsey nam in plaats van in het verleden gemaakte kosten de in de toekomst beoogde winst tot uitgangspunt. Die beoogde winst bepaalt wat er moet gebeuren. Begroten en budgetteren werden zo de heilige graal van het managementdenken dat zich heeft verspreid vanuit de Angelsaksische wereld.

Sindsdien zijn wij een samenleving van boekhouders. Want ook de politiek en de overheid hebben het managementdenken verinnerlijkt. Zo kent mijn werkomgeving diverse managementteams en een discours waarin doorlooptijden, voorraden en capaciteit in de ‘keten’ de boventoon voeren. En volgens Angelsaksisch recept gaat het veel over governance in plaats van government. Batavus Droogstoppel zou er zijn vingers bij aflikken!

Herman Tjeenk Willink daarentegen zou ervan gruwen. Hij verzet zich al tientallen jaren tegen het managementdenken, omdat het de democratische rechtsorde uitholt. Die uitholling leidt tot slachtoffers. Voorbeelden daarvan vinden we in het toeslagenschandaal, de Groningse gaswinning en het milieu.

Hoe zijn zulke uiteenlopende problemen te verklaren vanuit het managementdenken? Doordat het managementdenken efficiëntie verabsoluteert en boven alles is gericht op financiële resultaten. Alles wat zich niet laat vatten in een begroting delft daarbij uiteindelijk het onderspit. Rechtvaardigheid bijvoorbeeld, zorgzaamheid of een prettige leefomgeving. Voor de waardevolste posten is er geen plek op de balans.

Gelukkig is er een alternatief. Namelijk het Rijnlands model. De enkele keer dat ik dat in een gezelschap ter sprake bracht, dacht men dat ik doelde op een bepaald type elektrische auto of coachingtechniek. Zo weinig bekend is de manier waarop in de landen langs de Rijn organisaties van oudsher worden bestuurd.

In het Rijnlands model tellen meer belangen dan alleen het begrotingsresultaat. Continuïteit op lange termijn en vakmanschap staan voorop. Het kent geen vergaderaars die volledig zijn vrijgesteld van het echte werk. Familiebedrijven hebben er vaak trekken van. Bedrijfskundige Jaap Peters zet dit samen met anderen helder uiteen in Rijnlands organiseren (2021). Het Rijnlands model is geworteld in een Europese vorm van solidair kapitalisme, een soort economisch humanisme.

Treffend was dan ook Ruttes kenschets, tijdens een Kamerdebat in 2020, van Nederland als ‘diep Rijnlands model-land’. Helaas hebben we ons laaggelegen Rijnland laten overspoelen door het Angelsaksische managementdenken. Een diep Rijnlands model-land zou het bijvoorbeeld niet laten gebeuren dat het water in de Rijn ernstig vervuild raakt.

Bewijs dat het Rijnlands model beter is dan het Angelsaksische managementdenken levert de deconfiture van de gemeenschapszin in Amerika. Zie alleen al het groeiend aantal zwaar verslaafde daklozen in de Amerikaanse binnensteden. Het Rijnlands model beschermt een samenleving tegen zulke rauwe uitersten. Gek genoeg is er slechts één politieke partij die er in de voorbije jaren serieus aandacht aan heeft besteed, namelijk de ChristenUnie met de publicatie Rijnland werkt (2017).

Ook de kwaliteitskranten blijven achter. Daarin lezen we regelmatig het verwijt van symptoombestrijding, meestal gericht aan de politiek. Diezelfde kranten kan symptoomberichtgeving worden verweten. Zij boekstaven dagelijks maatschappelijke problemen en rangschikken die van binnen- naar buitenland. Daarbij is te weinig aandacht voor de belangrijkste gemeenschappelijke onderliggende oorzaak: het managementdenken.

Het ergste is dat in al die berichtgeving met een lantaarntje moet worden gezocht naar het Rijnlands model. De kranten zouden dat vaker en liefst vooraan in de schappen moeten leggen. Met een bordje erbij: beproefd recept, van Europese bodem. Jeremiades over het neoliberalisme kunnen uit het assortiment. Het zou een voedzame aanpassing zijn van ons mediadieet. Wie weet hervinden we dan onze rijke Europees-Rijnlandse traditie en gaat er weer schoon water stromen door onze rivieren.